حق ریشه چیست؟

در مقاله حق ریشه چیست؟ بهترین وکیل اراضی و املاک به بررسی حق ریشه یا حق زارعانه پرداخته است.

بررسی ماهیت، شرایط، ارکان و مرجع صالح رسیدگی به اختلاف ­های حق نسق زارعان در نظام حقوقی ایران

نظام عمده مالکی یا اربابی در ایران سابقه زیادی دارد. سابقه ­ای که شاید بی اغراق با عمر تاریخ ایران برابری می­کند. زمین همواره ابزار تولید به حساب می­ آمده و زمین­ داران بزرگ همواره از قدرت سیاسی­ – اجتماعی فراوان برخوردار بوده­ اند و هیچ قشر از مردم ایران را نمی­توان یافت که به اندازه دهقانان و برزگران مورد ظلم و ستم قرار گرفته­ اند و در عین  حال زحمت­کش بوده باشند. عرف و قانون مربوط به حق ریشه، در طول ادوار مختلف تاریخ نظام مالک و زارع در ایران وجود داشته ­است، اما قانون اصلاحات ارضی را باید نقطه عطفی در ظهور رسمی آن دانست.

در فرآیند اجرای قانون اصلاحات ارضی، نسق زراعی مبنای تقسیم قرار گرفت و به کسانی زمین تعلق گرفت که در ده صاحب نسق بودند. هر زارع صاحب و مالک زمینی شناخته شد که در تاریخ تصویب قانون اصلاحات ارضی در اختیار وی قرار داشت و در آن کشت و کار می­کرد.

در گذشته طبقه رعیت به دو دسته «صاحب­ نسق» و «خوش ­نشین» تقسیم می­شد. در بین مالکان و رعایا نیز 2 نوع قرارداد به نام های «سهم ­بری» و «اجاره ­بری» مرسوم بوده است. قبل از جریان اصلاحات ارضی به کسی زارع صاحب نسق گفته می­شد؛«که با داشتن یک یا چند عامل تولید بر روی قطعه زمینی از زمین ­های مالک یا ارباب، به صورت انفرادی یا مشترک با چند زارع دیگر، به کشت و زراعت می­پرداخت.» و خوش­ نشین ­ها به کسانی اطلاق می­ گردید که در روستا سکونت داشته ولی فاقد نسق زراعی بودند.

با تعلق زمین به افراد صاحب نسق، اهمیت حق زارعانه برای زارعین و همچنین مالکان بیشتر شد به ­نحوی ­که بزرگ مالکان، زارعین را به اجبار به دفاتر اسناد رسمی می ­بردند و حق ریشه آن ها را خریداری می­ کردند.

با به اجرا درآمدن برنامه اصلاحات ارضی در ایران از سال ۱۳۴۰ که تا پایان سال ۱۳۵۳ که پایان آخرین مرحله آن بود ادامه داشت، اصلاحات ارضی در چهار مرحله انجام گرفت، که عبارتند از؛

مرحله اول – موجب لغو سیستم ارباب و رعیتی و همچنین محدودیت مالکیت گردید.

مرحله دوم – موجب لغو سیستم مزارعه (سهم بری) گردید.

مرحله سوم – موجب اجاره ­داری گردید.

مرحله چهارم – موجب تصمیماتی در زمینه زمین ­های وقفی غیر قابل فروش گرفته شد و باعث از بین رفتن نظام اجاره داری وقفی و مالکی گردید.

اشکالی در اختیار بودن اراضی زراعی

بطور معمول در عرف زراعی ایران، زمین کشاورزی به اشکال ذیل در اختیار زارعان قرار می­گرفت؛

شکل اول _ در اغلب مناطق کشاورزی ایران، مالکین زمین کشاورزی خود را در قالب یکی از عقود مانند اجاره و یا مضارعه جهت زراعت در اختیار زارعین قرار می­دهند. زارعین برای بهبود کیفیت محصولات کشاورزی، افزایش تولید و دفع آفات به­ فعالیت ­های متعددی مثل؛ آبیاری، بیل زنی، نهرکشی، سم پاشی و … مباردت می­ نمایند.

شکل دوم _ در گذشته در مناطقی از ایران مانند مازندران، زارع زمین های بایر و غیر قابل کشت و بدون بازدهی را با اذن مالک تصرف می­ نمودند و با انجام عملیاتی از قبیل تسطیح زمین، کندن بوته های بیابانی، قطع درختان بی ثمر، شخم زدن، کود دادن و… زمین را مستعد کشاورزی یا به عبارتی به دایر تبدیل می ­نمودند.

اگر چه زارع ناگزیر بود، در جهت بهره ­برداری مطلوب از ملک به اقدامات مذکور مبادرت نماید، لیکن اقدامات او دارای دو اثر بود؛

• یکی افزایش تولید = مستعد­تر شدن
• دیگری، آبادتر شدن = ارزشمند ­تر شدن ملک

اثر افزایش تولید به زارع و اثر ارزشمند ­تر شدن ملک به مالک برمی­گشت، با این اوصاف زمین مالک به واسطه زحمات زارع مرغوب شده و آبادتر می­شد. بازدهی آن برای سال­ های آینده افزایش می یافت و زارع در این خصوص مستحق حقی مابه ازای زحمات خویش می­ بود و به هنگام تخلیه و تحویل زمین زراعی به مالک، مستحق دریافت وجه یا مالی می ­گردید.

جهت دریافت مشاوره با گروه مشاوره تخصصی موسسه مهرپارسیان از طریق شماره تماس های 88663925 یا 88663926 یا 88663927 با ما در ارتباط باشید.

حق نسق زراعان

عبارت نسق در لغت به حق کشاورزی که در روی زمینی کار می­کند، که مالک آن فرد دیگری است، تعریف می­ گردد و در اصطلاح نسق به مقدار آب و زمینی که زارع به موجب نظام گردش آب و توزیع زمین به صورت قرعه کشی، حق استفاده از آن را داشت اطلاق می شد، یعنی عملکرد عمرانی کسی که به آبادی زمین اقدام کرده است، در واقع نسق زراعی سابقه تصرف قانونی زارعی، که از طریق انعقاد عقودی (بطور غالب اجاره) مباردت به زرع و آبادی زمین یا زمین­ هایی نموده و در هنگام برداشت محصول بر اساس مفاد عقد منعقده، مقداری از محصول را بصورت نقدی یا جنسی و یا از هر دو به مالک می­پردازد و به چنین زارعی، زارع صاحب نسق، گفته می شود.

تعریف دیگری از «حق نسق زراعی» را می­توان به موجب قانون اصلاحات اراضی ارائه داد؛«ارتباط زراعتی که یک کشاورز به سبب داشتن یک یا چند عامل دخیل در امر کشاورزی (تراکتور، کمباین و…) که در انجام عملیات سه گانه کاشت، داشت و برداشت از همکاری اعضای خانواده (زن، فرزندان و حتی افراد تحت تکفل) خود نیز بهره ­مند می­ شود، بدون آن­ مالک زمین باشد و بی ­واسطه برای زراعت تلاش نموده و مقدار سهم مشخص مورد توافق و متناسب با عرف محل را به مالک می­دهد، را حق نسق زراعی می­ گویند.»

حق زارعانه

حقی مالی است، برای زارع در ملک مزروعی مالک، که به تبع تصرف­ های مستمر و طولانی زارع در ملک مالک، همراه با کار یا فعالیت و یا ایجاد وصف مرغوب بودن و یا ابقاء مرغوب بودن سابق و در اثر اذن مالک و یا یکی از عقود زراعی مثل اجاره یا مزارعه ایجاد می­شد، خواه این حق در عقد تصریح شده باشد و یا به­ عنوان شرط ضمنی از عرف اقتباس گردد.

طبق تصویب نامه1341 هیأت وزیران، راجع به قانون اصلاحات ارضی، حق زارعانه را اینگونه تعریف کرده است؛”حق زارعانه عبارت است از حق ریشه و بهای شخم و کود و ارزش زحماتی که زارع برای آباد کردن زمین متحمل شده است.”

نکته: در این تعریف حق ریشه هم معنی و مترادف حق زارعانه بکاربرده شده است، ولی بسیاری از حقوق ­دانان حق ریشه را اخص از حق زارعانه می­دانند.

سر نسقی

برای توضیح سر نسقی نیز به تأسی از تعریف فوق­ الذکر می­توان چنین گفت که؛«نوعی درآمد حاصل از تلاش برای انجام عملیات کشاورزی که، توسط افرادی که مالک ثبتی زمین کشاورزی نبودند، ولی امتیاز عیان زمین کشاورزی (روی زمین، زیرزمین و یا هوای روی زمین) یا حق امتیاز کشاورزی، بر روی زمین ­های بزرگ مالکی و یا خرده مالکی را داشته و از آن عایدی مشخص مورد توافق و متناسب با عرف محل را به­ عنوان بهره اربابی به مالک و صاحب زمین به صورت سالیانه می‌ پرداختند که ­به این نوع مالکیت حق نسق زراعی که کشاورز به مالک زمین می­ پرداخته است، سر نسقی می­ گویند.»

در زمان اجرای قانون اصلاحات ارضی حق نسق زراعی تایید و از تمام کشاورزان که بر پایه نسق کار می­ کردند و زمین­ های مورد نصب آمارگیری دقیق شد و مالکیت زمین ­های مذکور به شرط پرداخت بهای آن به صورت اقساط به صندوق دولت به کشاورزان داده شد.

نکته: حق نسق مورثی بود و تا موقعی که حق مالک به موقع و به میزان توافق و مبتنی بر عرف محل پرداخت میشد، قابل احترام از طرف صاحبان زمین بود.

سند حق نسق

سند نسق در واقع همان سند حق نسقی است، که به سبب تلاش شخص برای انجام عملیات کشاورزی نسبت به زمین، برای انجام کشاورزی بر روی زمین به ­دست می­ آورد بود و این سند نسق یک برگه ای بود، که اطلاعات مالک زمین به همراه مشخصات زمین و اطلاعات شخص دارای حق نسق در آن درج شده است. قبل از انقلاب اسلامی به کشاورزی که اقدام به زراعت می­کرد، در قبال حق آبادانی به وی سند نسق داده می­شد. صاحب نسق یا نسق دار به مالکی گفته می­شد که سند نسق به نام وی صادر شده بود.

اعتبار حق نسق زراعی

با توجه به گذشت سالیان زیاد باز هم حق نسق معتبر است و با سند قانونی و رسمی برابری می­کند و فردی که نسق به نام وی باشد، مالک قانونی زمین شناخته می­ شود و می­ تواند زمین نسق دار خود را خرید و فروش نماید و حتی بعد از فوت مالک، زمین به وراث آن منتقل می­ شود و به جهت اینکه حق نسق زراعی به سند تبدیل شود، طی مراحلی لازم و ضروری است و اگر مدارک کامل باشند، به سهولت می­توان سند برای ملک نسق دار دریافت کرد.

صاحب حق نسق یا نسق­ دار

به کشاورزی که اقدام به تلاش برای انجام عملیات زراعی می­کرد، در قبال آن حق آبادانی نسبت به زمین پیدا می­کرد، به وی سند نسق داده می­شد که این سند نسق یک برگه­ ای بود که اطلاعات مالک زمین به همراه مشخصات زمین و اطلاعات شخص دارای حق نسق زراعی در آن درج شده است. صاحب نسق یا نسق دار به مالکی گفته می­ شود که سند نسق به نام وی صادر شده بود.

حق زارعانه در مناطق مختلف ایران

حق زارعانه در مناطق مختلف ایران به حکم عرف و عادت دارای اسامی متفاوتی می­ باشد و در مقررات به تبعیت از عرف به نام های «دسترنج رعیتی» ، «کارافه» ، «حق اولویت» ، «حق ریشه» و «حق آب و گل» نامیده شده است و به شرح ذیل عبارتند از؛

• در آذربایجان به «جور» معروف است.
• در اصفهان «کارکرد» گفته می­ شود.
• در تهران با نام «قراپشک» شناخته می­ شود.
• در گرگان به «حق ونگه کنی» گفته می­ شود.
• در مازنداران آن را «ترابشی» ، «دستارمی» و «کارافه» می­ نامند.
• در نقاط دیگر ایران نیز به نام هایی از جمله؛ «تعاب» ، «حق آبادانی» ، «حق بنه» و «حق چماچم» رایج می­ باشد.

جهت دریافت مشاوره با گروه مشاوره تخصصی موسسه مهرپارسیان از طریق شماره تماس های 88663925 یا 88663926 یا 88663927 با ما در ارتباط باشید.

ارکان حق نسق زارعان

ارکان اصلی حق زارعانه از اجزاء و عناصر زیادی تشکیل شده است، اما مهمترین آن به شرح ذیل عبارتند از؛

1. زمین مزروعی

اولین عامل در امر کشاورزی و تولید محصول زمین است. با توجه به اینکه حق زارعانه توسط زارعین بر اثر زراعت مستمر و مداوم بر روی زمین های زراعی ایجاد می­شد، بدیهی است که، این حق، مربوط املاک مزروعی است نه سایر املاک از قبیل املاک تجاری و غیره. قانون اصلاحی قانون اصلاحات ارضی مصوب ۱۳۴۰ هیأت وزیران، نوع زمین در روابط مالک و زارع را مشخص کرده است. بر اساس قانون مذکور؛«منظور از زمین، زمین زیر کشت یا آیش است که برای یک یا چند نوع از امور کشاورزی مورد استفاده قرار می­ گیرد.»

2. عمل زارع

مهمترین رکن از ارکان تشکیل دهنده حق زارعانه، عمل زارع است. با دقت به اهمیت عمل زارع برخی حق زارعانه را «حق السعی زارع» نیز نامیده­ اند. در قانون خرید اراضی و ابنیه و تأسیسات برای حفظ آثار تاریخی و باستانی مصوب ۱۳۴۷ «حق السعی به عنوان یکی از اجزای اصلی حق زراعانه محسوب شده است.»

3. مالک

بنابر یک تقسیم بندی کلی، مالکان اراضی به 2 گروه عمده مالک و خرده مالک قابل تقسیم ­بندی ­اند. عمده مالکان در شهرهای بزرگ سکونت داشته و املاک خود را به مباشران واگذار می­کرده یا آن را به فرد دیگری اجاره می­داده­ اند. تنها درصد کوچکی از عمده مالکان زمین ­های خود را اداره می­کرده و در میان رعایای خود به سر می­بردند.

خرده مالک به کسی می­گویند؛«که مالکیت اراضی کمتر از یک دانگ داشته و در اغلب موارد نیز به کمک افراد خانواده اش به کشاورزی می­پردازد.»

در بررسی ارکان تشکیل دهنده حق زارعانه منظور از مالک، مالکینی هستند که؛«زمین مزروعی خود را با قراردادهای زراعی و یا در نتیجه اذن به تصرف زارعین می­داده­ اند.» پس خرده مالکینی که زمین زراعی ­شان به قدر امرار معاش آن ها بوده و خود در آن به کشت می­پرداخته ­اند، از این امر مستثنی هستند.

4. اذن مالک

حق زارعانه در املاک مزروعی، فقط در صورتی ایجاد می­ شود که تصرفات زارع ناشی از اذن مالک و یا در قالب یکی از عقود زراعی باشد، در غیر این صورت در غصب ایجاد حق برای زارع محملی ندارد.

5. استمرار عمل زراع

فعالیت و عمل زراع بر روی زمین باید مستمر باشد، یعنی موقتی نباشد، زیرا ایجاد آبادانی در زمین و در نتیجه به وجود آمدن وصف و مزیت مرغوب بودن زمین و تاثیر بخشی بر خاک، حاصل سعی و تلاش در گذر مدت زمان زیاد است و حق زراعانه قائم به زحمات مستمر و طولانی مدت زراع می­ باشد، نه صرف تصرفات زارعانه.

نکته: بی­ تردید، حق زارعانه قرارداد مستقلی محسوب نمی­ گردد، بلکه در نتیجه اذن مالک و یا در نتیجه قراردادهای زراعی ایجاد می­ شود. پس حق زارعانه از تعهدهای فرعی و تبعی است که طبق قانون مدنی در قالب شروط ضمن عقد ظهور پیدا می­ نماید و باید به لحاظ وضعیت عرفی شرط حق زارعانه را به منزله ذکر در عقد دانست.

جایگاه حقوقی حق نسق زارعان

در فرآیند مشخص کردن، جایگاه حقوقی و منشاء حق زارعانه، به این نتیجه می­رسیم که، حق زارعانه دارای منشاء عرفی می­ باشد و از عرف به سیستم حقوقی کشور راه یافته است. به نحوی که قانونگذار در قوانین زیادی حق زارعانه را بیان کرده، ولی حکم موضوع و سایر جزئیات را به عرف ارجاع داده است. در خصوص اینکه عرف راجع به حق زارعانه اعتبار و ارزش قانون را پیدا کرده است، به استناد قانون آئین دادرسی دادگاه­ های عمومی و انقلاب در امور مدنی می­تواند مورد استناد قضات محاکم قرار گیرد.

رویه قضائی نیز برای رفع اجمال قانون باید به عرف مراجعه نماید. مهمتر آنکه هر چند حق زارعانه در قوانین تصریح شده، ولی برای ایجاد این حق حسب مورد اثبات وجود اذن مالک یا ارائه قرارداد زراعی ضروری می­ باشد.

حق زارعانه یک حق مالی

حق زارعانه از حقوق مالی می­ باشد زیرا؛

1. قابل انتقال است؛ بنا به اصل قابل انتقال بودن حقوق مالی، قابل انتقال به زارع دیگر یا مالک می­ باشد.
2. قابل توارث است؛ حق زارعانه پس از مرگ به صاحب حق، به ورثه منتقل می­ گردد.
3. قابل توقیف است؛ افراد می­ توانند از طریق محاکم و اجرای ثبت، نسبت به تامین و توقیف حق زارعانه اقدام کنند، چون حق زارعانه از حقوق مالی محسوب می­ گردد و قابل تقویم به پول است.
4. قابل اسقاط است؛ اسقاط حق زارعانه پس از ایجاد آن امکان پذیر است.

نکته: در خصوص قابل اسقاط بودن حق زارعانه در زمان انعقاد عقود زراعی«اسقاط ما لم یجب» تلقی می­ شود، زیرا برای ایجاد حق زارعانه شرایطی لازم است که آن شرایط (مانند گذشت زمان و یا ایجاد و ابقای مرغوبیت) در زمان عقد وجود ندارد و اسقاط آن را باید زوال معدوم دانست.

نکته: ثبت معاملات راجع به حق زارعانه اختیاری است نه اجباری.

شروط لازم  برای اثبات مالکیت حق نسق زراعی معتبر

برای اثبات مالکیت حق نسق معتبر زمین زراعی شروطی لازم است که به شرح ذیل عبارتند از؛

• تنها برای املاکی امکان تهیه سند وجود دارد که به صاحب و یا یکی از اولاد وی امکان دسترسی باشد،
• زمین های کشاورزی سابقه داشته و پلاک برای آن ها تهیه شود،
• عملیات کشاورزی حاصل تلاش شخص خود شخص کشاورز یا زارع باشد،
• حق نسق به موجب سند نسق به نام خود شخص کشاورز یا زارع باشد،
• ملک مورد نظر معارض نباشد و باید استعلام آن از سازمان ­های ذی­ ربط و ذی­ صلاح گرفته شود.

فرق سند رسمی اراضی کشاورزی با سند حق نسق زراعی

در سال ­های 1338 طی اصلاحات ارضی، کشاورزانی که روی اراضی کشاورزی و… کار می­ کردند، تا به کشت و آبادانی اراضی کمک کنند، اسنادی به کشاورزان داده می­شد به نام سند حق نسق و هر کسی سند حق نسق به نام وی بود، مالک حق کشاورزی بر روی اعیان زمین شناخته می­شد، یعنی از آنجا که به سبب تلاش کشاورزان که منجر به آبادانی زمین می­شد، این حق را داشتند که سند نسق دریافت کنند. لازم به ذکر است سند نسق به کشاورز فقط امکان کشاورزی و زراعت بر روی اعیان زمین را می­داد، نه حق مالکیت نسبت به عرصه ملک، چون مالکیت زمین زراعی از آن دیگری بود.

شروط واگذاری سند برای حق نسق زراعی

برای تعلق حق نسق زراعی و بع تبع آن واگذاری سند برای این حق، بودن و رعایت شروط ذیل الزامی است که عبارتند از؛

1. سند فقط به زارع صاحب حق نسق واگذار می­ شود.
2. سند به سبب اینکه زمین در تصرف زارع یا وراث قانونی او است، تعلق می­ گیرد.
3. سند که از طرف زارعان در حال کشت و بهره­ برداری باشد، تعلق می­ گیرد.
4. سند به حق نسق زراعتی که از نظر مکانی تغییر نکرده باشد، تعلق می­ گیرد.
5. سند به اراضی مازاد بر حد نصاب مالک، مشمول واگذاری می­ گردد.
6. سند به اراضی موات و بایر تعلق می­ گیرد.
7. سند به کلیه اراضی که کمتر از شش دانگی که زارع صاحب نسق، بر روی آن خود کار می­کند، تعلق می­ گیرد.
8. سند به اراضی که حق ریشه آن از سوی مالک زمین خریداری شده است، تعلق نمی­ گیرد.
9. حق ریشه باید دارای سند معتبر باشد.

مدارک لازم برای تبدیل سند حق نسق به سند تک برگ رسمی

برای تبدیل سند حق نسق به سند تک برگ رسمی، ارائه مدارک ذیل به اداره ثبت و اسناد، محل وقوع زمین زراعی الزامی است، که عبارتند از؛

• ارائه اصل سند حق نسق به همراه رو گرفت تصدیق شده،
• در صورت وجود سند مالکیت زمین باید ارائه شود،
• آدرس دقیق محلی که ملک در آن قرار دارد به همراه کدپستی،
• در صورت خرید ملک توسط مالک جدید باید مدارک هویتی ارائه شود،
• در صورت فوت نسق ­دار باید گواهی انحصار وراثت ارائه شود،
• تکمیل فرم درخواست سند تک برگ رسمی.

عکس­ برداری هوایی اماره اثبات حق نسق زارعان

در تشخیص زراعی یا غیر زراعی بودن اراضی اگر شبهه ­ای به وجود آید، کارشناسان رسمی دادگستری در رشته نقشه برداری و کشاورزی با تفسیر عکس هوایی مربوط به سال­ های دهه ۳۰ و دهه ۴۰ و بررسی آثار موجود در تصاویر هوایی، زراعی بودن یا نبودن زمین را تشخیص داده و به نوعی آماره­ای برای اثبات تحقق حق نسق زراعی کشاورزان است و در صورتی که تشخیص کارشناس دادگستری مبنی بر زراعی بودن زمین باشد زمین مورد نظر از دست منابع طبیعی خارج شده و مالکیت آن برای کشاورز احراز می ­شود.

مرجع صالح به رسیدگی به دعوی اثبات مالکیت حق نسق زراعی

به استناد رأی وحدت رویه دیوان ­عالی کشور مورخ 1386 مرجع صالح به رسیدگی به دعوی اثبات مالکیت حق نسق زراعی، محاکم دادگستری است و رسیدگی به اختلاف در مالکیت در صلاحیت شورای اصلاحات ارضی نبوده و صلاحیت این شورا محدود به اصلاح و ابطال سند حق نسق زراعی به لحاظ وقوع اشتباه در نحوه واگذاری یا تنظیم سند است.

نحوه محاسبه حق نسق زراعی

چگونگی نحوه محاسبه حق نسق زراعی کشاورزان به شرح ذیل عبارتند از؛

1. در مواردی که زارع و مالک در حین عقد قرارداد با یکدیگر توافق کنند که چگونه حق ریشه را تعیین کنند و ملاکی را برای آن نیز مشخص کنند.

نکته: رسیدگی به دعاوی حاصل از این توافق ­ها، محاکم را با چالش کمتری مواجه کرده و راحت ­تر رسیدگی قضایی نسبت به آن ها صورت می­پذیرد و مرجع صالح دادگاهی است که قرارداد در حوزه قضایی آن تنظیم شده یا دادگاهی که مالک باید در حوزه قضایی آن به ایفای تعهد پرداخت حقوق زارع عمل کند است.

1. در مواردی که در حین عقد، نحوه محاسبه حق ریشه مشخص نشود و مالک و زارع نیز در مورد آن توافق خاصی نداشته باشند، مرجع قضایی بر اساس ملاک های قانونی یا عرف محل اقدام به رسیدگی به دعوا و صدور حکم و تعیین حق ریشه می­ نماید.

نکته: با توجه به اینکه این نوع از دعاوی غیر مالی محسوب می ­شود، دادگاه صالح به رسیدگی برای تعیین میزان حق ریشه و احقاق حقوق زارع مرجع قضایی که محل سکونت مالک است.

1. در مواردی که در حین عقد، نحوه محاسبه حق ریشه مشخص نشود و مالک و زارع نیز در مورد آن توافق خاصی نداشته باشند، مرجع قضایی بر اساس ملاک های قانونی یا عرف محل قادر به رسیدگی به دعوا و صدور حکم و تعیین حق ریشه نباشد، دادگاه نظر کارشناسان خبره دادگستری حوزه کشاورزی را برای ارزیابی و محاسبه تعلق حق نسق زراعی کسب می­ کند.

ملاک­ های ارزیابی حق نسق زراعی توسط کارشناس خبره دادگستری

کارشناس خبره دادگستری برای ارزیابی ملاک ­های تعیین حق نسق زراعی، به موارد ذیل توجه می­کند که عبارتند از؛

• مدتی زمانی که کشاورز در ملک مورد ادعا، برای فعالیت زراعی حضور داشته است،
• اعمال و فعالیت هایی زارعی در ملک مورد ادعا انجام داده است،
• اعمال و فعالیت هایی زارعی در ملک مورد ادعا، توسط شخص خود کشاورز همراه با کمک خانواده او انجام داده است،
• نتیجه فعالیت­ های زراعی شخص کشاورز مطلوب بوده و مثمرثمر بر نتیجه نهایی، در ملک مورد ادعا بوده است،
• مشخص بودن مقدار هزینه­ ای که کشاورز برای عملیات زراعی در ملک مورد ادعا، خرج کرده است،
• ارزشمندی ملک و مرغوب شدن آن، نتیجه فعالیت ­های زارعی شخص کشاورز در ملک مورد ادعا باشد.

جهت دریافت مشاوره با گروه مشاوره تخصصی موسسه مهرپارسیان از طریق شماره تماس های 88663925 یا 88663926 یا 88663927 با ما در ارتباط باشید.

دعوای مطالبه حق نسق زارعان، در اثر بر کناری زارع توسط مالک زمین

در صورت بروز دعوای مطالبه حق نسق زارعان، به سبب اینکه مالک، زارع را از فعالیت در زمین خود منع یا برکنار کرده است، طبق قانون سازمان عمرانی کشور و ازدیاد سهم کشاورزان مصوب 1334، که مقرر می­دارد؛«در فرضی که مالک اصلی زمین زراعی، کشاورزی را که خودش بطور مستقیم بر روی زمین فعالیت و تلاش زراعی داشته، از فعالیت زراعی منع یا برکنار کند، آن کشاورز حق دارد، به نزد بخشدار برای تسلیم شکایت خود رجوع کند و بخشدار هم می­بایست، در اسرع وقت به موضوع رسیدگی کند و اسباب توافق و رفع برکناری و اشتغال مجدد زارع را فراهم کند.

در صورتی که توافق زارع با مالک برای اشتغال مجدد فراهم نشد، بخشدار باید موضوع را پیش نزدیک ­ترین انجمن عمرانی، مطرح کند و با احراز و اثبات حق نسق زراعی کشاورز، مالک زمین حاضر به همکاری و اشتغال مجدد کشاورز نشود، مالک به تشخیص انجمن عمرانی 3 ماه هزینه زندگی و معاش کشاورز را به مثل حقوق بایستی پرداخت کند و اگر کشاورز دارنده حق نسق زراعی و ریشه باشد، مالک باید علاوه بر 3 ماه مخارج فوق ‌الذکر به تشخیص کارشناسان خبره که از طرف انجمن عمرانی بخش یا بخشدار انتخاب می ­شوند، قیمت و بهای ابزار و وسایل فعالیت زراعی او و محصول را بپردازد.» و در تکمیل بایستی گفت در صورت امتناع مالک اراضی از پرداخت حقوق کشاورز دادگاه محل اقامت خوانده صالح به رسیدگی دعوا و الزام مالک زمین به تأدیه کلیه حقوق صاحب نسق است.

ضمانت اجرای حمایت از حق نسق

ضمانت اجرای حمایت از حق نسق زارعانه عبارتند از؛

1. حق طرح شکایت کشاورز صاحب نسق نزد بخشدار،
2. تکلیف رسیدگی سریع از جانب بخشدار برای اشتغال مجدد کشاورز صاحب نسق در زمین زراعی،
3. در صورت امتناع مالک از توافق و پذیرش مجدد اشتغال و فعالیت کشاورز صاحب نسق بر روی زمین خود، بخشدار موضوع را جهت رسیدگی به انجمن عمرانی نزدیک به محل وقوع زمین کشاورزی ارجاع بدهد،
4. در صورت امتناع مجدد مالک از دستور انجمن عمرانی برای توافق و پذیرش مجدد اشتغال و فعالیت کشاورز صاحب نسق بر روی زمین خود، مالک مکلف به پرداخت 3 ماه حقوق که معادل 3 ماه هزینه معیشت کشاورز است و همچنین هزینه حق نسق زراعی و ریشه کشاورز توسط کارشناسان و خبرگان محل ارزیابی و مالک باید معادل آن پول حق نسق زراعی را به شخص کشاورز پرداخت کند.

دعوای مطالبه حق نسق زارعان، در اثر تملک ملک کشاورزی توسط دولت

در صورت بروز دعوای مطالبه حق نسق زارعان، به سبب این­که ملک زراعی توسط دولت تملک شده است، طبق لایحه قانونی نحوه خرید و تملک اراضی و…؛«حقوق متصرفین ملک زراعی چه مالک عرصه و یا کشاورز صاحب نسق به دلیل تصرف (معامله) این اراضی توسط دولت، از بین نمی­رود و اگر نظر اداره کشاورری و عمران روستایی محل وقوع ملک زراعی، حقوق زارعین صاحب نسق را پذیرفته باشد، حقوق زارعین صاحب حق به تشخیص این اداره از محل ارزش اصلی و کلی ملک به ایشان پرداخت می­ شود و الباقی به مالک اصلی (عرصه) زمین تأدیه می­ شود و حتی اگر در ملک تصرف شده (معامله شده) توسط دولت، اعیان فاقد سند مالکیت بوده و حقوقی (نظیر حق ریشه، بهای شخم، بذر، کود و سایر زحمت­ هایی که کشاورز برای آمادگی زمین برای عملیات زراعی کشیده باشد) وجود داشته باشد، یا بر اساس قرارداد و توافق ­های موجود بین زارع و مالک یا اگر توافقی حاصل نشد، بین مالک و زارع صاحب نسق، طبق مقررات یا عرف محل، یا اگر مقررات یا عرف محلی وجود نداشت، این قیمت اعیان و حق نسق زارعان از سوی کارشناسان خبره تعیین و از محل ارزش کل ملک به کشاورز پرداخت و باقی پول ملک به مالک داده می­ شود.»

ضمانت اجرای حق نسق زارعانه املاک کشاورزی تصرفی توسط دولت

ضمانت اجرای حق نسق زارعانه املاک کشاورزی تصرفی توسط دولت که به شرح ذیل عبارتند از؛

1. در صورت اینکه ساختمان واقع در ملک کشاورزی دارای سند مالکیت باشد، حقوق ریشه و نسق زراعی به کشاورز تعلق می گیرد، از محل مبلغ معامله دولت با مالک اصلی زمین کشاورزی داده می­شود،
2. در صورتی که ساختمان واقع در ملک کشاورزی دارای سند مالکیت نباشد، حقوق ریشه و نسق زراعی به کشاورز تعلق می گیرد، قیمت ارزش ساختمان و حقوقی که به زحمت­ های کشاورز تعلق می­ گیرد،

• یا بر اساس قرارداد و توافق ­های موجود بین زارع و مالک پرداخت می شود،
• یا اگر توافقی حاصل نشد بین مالک و زارح صاحب نسق، طبق مقررات یا عرف محل، پرداخت می­ شود،
• یا اگر مقررات یا عرف محلی وجود نداشت، این قیمت اعیان و حق نسق زارعان از سوی کارشناسان خبره تعیین و از محل ارزش کل ملک به کشاورز پرداخت و باقی پول ملک به مالک داده می­ شود.

مرجع صالح به رسیدگی اختلافات ناشی از مطالبه حق زارعانه

در این حوزه دیدگاه­ های گوناگونی قابل طرح است، از جمله؛

1. عده ­ای از حقوقدانان «حق زارعانه» را در حکم مال غیرمنقول دانسته و دادگاه محل وقوع ملک مزروعی را به عنوان دادگاه صالح برای مطالبه حق زارعانه می­دانند.
2. در مقابل عده ­ای دیگر نیز، به دلیل اینکه حق زارعانه را جزئی از حقوق مالی (معنوی) و وابستگی آن به فعالیت انسان است، جزو دعاوی اموال منقول تلقی و رسیدگی به آن در صلاحیت دادگاه محل اقامت خوانده می­دانند.

ولی به نظر، اگر رابطه مالک و زارع ناشی از قرارداد اجاره، قابل استناد باشد، از مصادیق دعاوی منقول مرجع صالح دادگاه محل اقامت خوانده خواهد بود و اگر رابطه قراردادی مبتنی بر یکی از عقود زراعی باشد، مرجع صالح دادگاهی است که، عقد یا قرارداد در حوزه قضایی آن منعقد شده است و یا تعهد می­بایست در آنجا اجرا شود.

دعوای تخلیه ید زارع از زمین زراعی با بودن حق زارعانه

اگر مالکی، تخلیه ید زارع را طی دعوی مستقلی بخواهد، در مورد اینکه آیا تخلیه ید منوط است به پرداخت حق زارعانه یا خیر؟ رویکرد دادگاه ­ها متفاوت و آراء زیادی از دادگاه ­ها صادر شده است که به برخی از این دیدگاه­ ها به شرح ذیل اشاره می­ شود؛

• گروه اول معتقدند؛ مطالبه حق زارعانه نیازمند تقدیم دادخواست مستقل می ­باشد.
• گروه دوم معتقدند؛ طرح دادخواست ضرورتی ندارد و دادگاه باید ضمن صدور حکم به تخلیه، نسبت به پرداخت حق زارعانه نیز اتخاذ تصمیم نماید.
• گروه سوم معتقدند؛ که در اصل «حق مالکیت» مالک و «حق زارعانه» زارع در ملک مزروعی، با یکدیگر تناقض و تعارض نداشته و به همین جهت دعاوی تخلیه ید مالکین را وارد نمی ­دانند و معتقدند زارع برای همیشه می­ تواند در ملک به فعالیت بپردازد.
• گروه چهارم معتقدند؛ مالک می­تواند با تادیه حق زارعانه زارع، مشارالیه را ملزم به تخلیه ملک مزروعی نماید.

نکته: امکان تخلیه ید زارع از ملک مزروعی با پرداخت و تأدیه حقوق زارعانه امکان­ پذیر و در عرف زراعی هم تخلیه ید زارع منوط به پرداخت حق زارعانه است.

نکته: صدور رأی به پرداخت حق زارعانه ضمن خلع ید فاقد وجاهت قانونی می­ باشد، چرا ­که دعوی خلع ید علیه غاصب مطرح می­ گردد و غاصب مستحق دریافت هیچ حقی در اموال دیگران نیست و با رعایت ارکان پنج­ گانه حق زارعانه، ید زارع ید ضمانی یا غاصبانه نیست.

جهت دریافت مشاوره با گروه مشاوره تخصصی موسسه مهرپارسیان از طریق شماره تماس های 88663925 یا 88663926 یا 88663927 با ما در ارتباط باشید.

حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ 

حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟ حق ریشه چیست؟